Tài chính công là gì? Hiểu đúng “huyết mạch” kinh tế quốc gia

Tài chính công là gì và vì sao nó được xem là “huyết mạch” của nền kinh tế quốc gia? Đây là lĩnh vực gắn liền với mọi hoạt động thu – chi, vay nợ và chi tiêu của Nhà nước nhằm phục vụ lợi ích chung của xã hội. Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu khái niệm, đặc điểm, vai trò và các thành phần của tài chính công để hiểu rõ hơn cách Nhà nước quản lý và sử dụng nguồn lực quốc gia hiệu quả.

1. Tài chính công là gì?

Tài chính công là tổng thể các hoạt động thu, chi bằng tiền do Nhà nước tiến hành, phản ánh các quan hệ kinh tế phát sinh trong quá trình tạo lập, phân phối và sử dụng quỹ công.

Mục tiêu chính của tài chính công là phục vụ lợi ích công cộng, thực hiện các chức năng của Nhà nước và đáp ứng nhu cầu phát triển xã hội.

Khái niệm và đặc điểm tài chính công

2. Đặc điểm của tài chính công

Tài chính công mang những đặc điểm riêng biệt, giúp phân biệt nó với tài chính cá nhân hay tài chính doanh nghiệp. Những điểm nổi bật gồm:

2.1. Chủ thể quản lý là Nhà nước

Khác với tài chính cá nhân do mỗi người tự quản lý, hay tài chính doanh nghiệp do chủ sở hữu quyết định, tài chính công thuộc quyền quản lý tập trung của Nhà nước. Quốc hội, Chính phủ, Bộ Tài chính, Kho bạc Nhà nước và Kiểm toán Nhà nước là các cơ quan chịu trách nhiệm giám sát, điều hành.

2.2. Mục tiêu không vì lợi nhuận

Tài chính công không đặt mục tiêu tối đa hóa lợi nhuận như doanh nghiệp. Thay vào đó, mục đích chính là phục vụ lợi ích cộng đồng, đảm bảo an sinh xã hội, phát triển hạ tầng, duy trì ổn định kinh tế và giảm bất bình đẳng.

2.3. Phạm vi rộng và đa dạng

Tài chính công bao trùm nhiều lĩnh vực: ngân sách nhà nước, dự trữ quốc gia, các quỹ tài chính ngoài ngân sách, tài chính của đơn vị sự nghiệp công lập, phần vốn nhà nước tại doanh nghiệp và nợ công. Đây là phạm vi rộng lớn, có tác động trực tiếp đến toàn bộ nền kinh tế.

2.4. Tính hiệu quả khó đo lường bằng lợi nhuận

Khác với doanh nghiệp có thể đo hiệu quả qua lợi nhuận, tài chính công hướng đến mục tiêu xã hội như công bằng, phát triển bền vững, nâng cao chất lượng cuộc sống. Do đó, hiệu quả thường được đánh giá qua mức độ đáp ứng nhu cầu công cộng và sự ổn định kinh tế – xã hội.

2.5. Gắn liền với pháp luật và chính sách

Mọi hoạt động thu – chi trong tài chính công đều dựa trên quy định pháp luật. Các luật quan trọng như Luật Ngân sách Nhà nước, Luật Kiểm toán Nhà nước, cùng với chính sách tài khóa, là nền tảng đảm bảo tài chính công vận hành minh bạch và đúng mục đích.

> Xem thêm: Khái niệm ngân hàng thương mại, đặc điểm và vai trò

3. Các thành phần chính của tài chính công

Tài chính công được cấu thành từ nhiều bộ phận khác nhau, mỗi thành phần giữ một vai trò riêng nhưng đều hướng đến mục tiêu phục vụ lợi ích chung của xã hội. Có thể kể đến những thành phần cơ bản sau:

3.1. Thu thuế – nguồn thu chủ yếu của Nhà nước

Thuế là nguồn thu chính của ngân sách nhà nước, thể hiện quyền lực của Nhà nước trong việc huy động nguồn lực xã hội.
Một số loại thuế phổ biến ở Việt Nam:

• Thuế thu nhập cá nhân (TNCN);
• Thuế thu nhập doanh nghiệp (TNDN);
• Thuế giá trị gia tăng (VAT);
• Thuế tiêu thụ đặc biệt;
• Thuế xuất nhập khẩu.

Các thành phần của tài chính công

3.2. Ngân sách Nhà nước (NSNN)

Ngân sách nhà nước là kế hoạch tài chính tổng hợp phản ánh toàn bộ thu, chi của Nhà nước trong một năm.

• Cấp trung ương: quản lý ngân sách quốc gia, đầu tư hạ tầng lớn.
• Cấp địa phương: do Hội đồng nhân dân phê duyệt, tập trung cho nhu cầu từng vùng.

NSNN được ví như “trái tim” của tài chính công, nơi tập trung và phân bổ mọi nguồn lực tài chính quốc gia.

3.3. Các khoản chi tiêu công

Chi tiêu công bao gồm tất cả các khoản chi từ ngân sách và quỹ công, nhằm duy trì bộ máy nhà nước và phục vụ lợi ích toàn dân.
Các khoản chi phổ biến:

• Chi đầu tư phát triển (hạ tầng, giao thông, năng lượng, giáo dục, y tế…);
• Chi thường xuyên (quản lý hành chính, an sinh xã hội, quốc phòng – an ninh);
• Chi viện trợ, dự trữ quốc gia, và các khoản chi khác theo luật định.

Mục tiêu: Đảm bảo phát triển bền vững, công bằng xã hội và nâng cao chất lượng cuộc sống người dân.

3.4. Thâm hụt và thặng dư ngân sách

• Thâm hụt ngân sách: khi chi > thu. Nhà nước thường vay nợ để bù đắp, gọi là nợ công.
• Thặng dư ngân sách: khi thu > chi. Số dư này có thể được dùng để trả nợ hoặc tái đầu tư.

Sự cân đối giữa thu – chi – vay nợ phản ánh năng lực tài khóa và sức khỏe tài chính công của quốc gia.

3.4. Dự trữ quốc gia

• Dự trữ quốc gia là nguồn hàng hóa, vật tư và tài sản do Nhà nước quản lý, nhằm sử dụng trong các tình huống khẩn cấp như thiên tai, dịch bệnh hoặc khủng hoảng kinh tế.

Ví dụ: gạo dự trữ, xăng dầu dự trữ, vàng và ngoại tệ dự trữ. Đây là công cụ quan trọng để ổn định kinh tế – xã hội và bảo đảm an ninh quốc gia.

3.5. Nợ công

Nợ công bao gồm toàn bộ các khoản vay của Nhà nước, từ cả trong nước và nước ngoài, để bù đắp thâm hụt ngân sách hoặc phục vụ đầu tư phát triển.

Nợ công là chỉ số quan trọng phản ánh sức khỏe tài chính quốc gia. Việc quản lý nợ công an toàn, hiệu quả là yếu tố sống còn để duy trì ổn định kinh tế vĩ mô và bảo đảm an ninh tài chính quốc gia.

4. Nội dung quản lý tài chính công

Quản lý tài chính công là quá trình Nhà nước tổ chức, điều hành và giám sát các hoạt động thu – chi nhằm đảm bảo nguồn lực tài chính quốc gia được sử dụng đúng mục đích, tiết kiệm và hiệu quả. Nội dung quản lý bao gồm bốn mảng chính: thu, chi, cân đối ngân sách và nguyên tắc quản lý.

4.1. Thu tài chính công

Nguồn thu là yếu tố quyết định để Nhà nước có thể duy trì và phát triển các hoạt động của mình. Các khoản thu chủ yếu trong tài chính công bao gồm:

• Thuế: là nguồn thu lớn nhất, bao gồm thuế giá trị gia tăng (VAT), thuế thu nhập cá nhân, thuế thu nhập doanh nghiệp, thuế xuất nhập khẩu…
• Phí và lệ phí: thu từ hoạt động hành chính hoặc dịch vụ công do Nhà nước cung cấp.
• Viện trợ, hỗ trợ quốc tế: các khoản viện trợ không hoàn lại hoặc hỗ trợ từ các tổ chức quốc tế, chính phủ nước ngoài.
• Vay nợ trong và ngoài nước: nhằm bù đắp thâm hụt ngân sách hoặc đầu tư phát triển hạ tầng.

4.2. Chi tài chính công

Các khoản chi phản ánh việc Nhà nước sử dụng nguồn thu để phục vụ phát triển và duy trì hoạt động bộ máy:

• Chi thường xuyên: trả lương, duy trì hoạt động của bộ máy hành chính và các cơ quan nhà nước.
• Chi đầu tư phát triển: tập trung cho xây dựng cơ sở hạ tầng, phát triển y tế, giáo dục, khoa học công nghệ, quốc phòng – an ninh.
• Chi trả nợ: bao gồm cả gốc và lãi vay trong nước, quốc tế.
• Chi đột xuất: dùng cho tình huống khẩn cấp như thiên tai, dịch bệnh, cứu trợ xã hội.

4.3. Cân đối ngân sách

Cân đối ngân sách thể hiện mối quan hệ giữa thu và chi trong một năm tài khóa:

• Thặng dư ngân sách: khi thu lớn hơn chi.
• Thâm hụt ngân sách: khi chi vượt quá thu. Đây là tình trạng phổ biến ở nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam, và Nhà nước thường phải vay nợ để bù đắp khoảng thiếu hụt này.

4.4. Nguyên tắc quản lý

Để đảm bảo hiệu quả, mọi hoạt động quản lý tài chính công phải tuân thủ những nguyên tắc cơ bản:

• Công khai, minh bạch: mọi khoản thu – chi phải được công bố rõ ràng để người dân và các cơ quan có thẩm quyền giám sát.
• Tiết kiệm, hiệu quả: tránh lãng phí, đảm bảo sử dụng vốn đúng mục đích và đem lại lợi ích thiết thực.
• Gắn với trách nhiệm giải trình: cơ quan, cá nhân quản lý và sử dụng tài chính công phải chịu trách nhiệm trước pháp luật và xã hội.

5. Vai trò và chức năng của tài chính công

Tài chính công có 3 chức năng cơ bản, gắn liền với vai trò Nhà nước trong nền kinh tế hiện đại.

5.1. Phân bổ nguồn lực

Nhà nước sử dụng tài chính công để phân bổ nguồn lực vào hàng hóa – dịch vụ công cộng: trường học, bệnh viện, đường xá, điện, nước,…

Những lĩnh vực mà khu vực tư nhân không hoặc không muốn đầu tư, Nhà nước sẽ đảm nhận.

Tác động: bảo đảm hiệu quả phân bổ nguồn lực xã hội và phát triển cân bằng giữa các vùng, miền.

5.2. Phân phối lại thu nhập

Nhà nước dùng chính sách thuế và chi tiêu để giảm bất bình đẳng thu nhập:

• Thuế lũy tiến với người thu nhập cao;
• Trợ cấp xã hội cho người yếu thế;
• Bảo hiểm y tế, thất nghiệp, hưu trí.

Mục tiêu: tăng công bằng xã hội, hạn chế phân hóa giàu nghèo.

5.3. Ổn định kinh tế vĩ mô

Kinh tế luôn có chu kỳ bùng nổ, suy thoái. Tài chính công giúp Nhà nước:

• Kích cầu khi suy thoái (tăng chi tiêu, giảm thuế);
• Hạn chế lạm phát khi tăng trưởng nóng (giảm chi, tăng thuế).

Đây là công cụ bình ổn vĩ mô hữu hiệu nhất trong tay Chính phủ.

Vai trò của tài chính công

6. Yếu tố quyết định sự ra đời của tài chính công

6.1. Nhà nước – chủ thể quyền lực chính trị

Nhà nước ra đời để quản lý xã hội, duy trì trật tự, bảo vệ lợi ích cộng đồng. Để thực hiện các chức năng đó, Nhà nước cần một công cụ tài chính riêng, chính là tài chính công.

6.2. Nền kinh tế hàng hóa – tiền tệ

Sự xuất hiện của tiền tệ và nền kinh tế hàng hóa tạo điều kiện để Nhà nước huy động và chi tiêu bằng tiền.
Mọi hoạt động thu, chi của Nhà nước đều gắn với việc tạo lập và sử dụng quỹ tiền tệ công nhằm phục vụ lợi ích xã hội.

7. Tài chính công và kiểm toán nhà nước

Trong hệ thống tài chính quốc gia, kiểm toán nhà nước giữ vai trò đặc biệt quan trọng nhằm bảo đảm sự minh bạch và hiệu quả của tài chính công.

• Đối tượng kiểm toán: toàn bộ hoạt động quản lý và sử dụng tài chính công, bao gồm ngân sách nhà nước, dự trữ quốc gia, quỹ tài chính ngoài ngân sách, vốn nhà nước tại doanh nghiệp và các khoản nợ công.
• Mục tiêu kiểm toán: đảm bảo mọi khoản thu – chi đều minh bạch, ngăn chặn thất thoát, lãng phí, đồng thời khẳng định việc sử dụng nguồn lực tài chính công đúng quy định và phục vụ lợi ích xã hội.
• Căn cứ pháp lý: hoạt động kiểm toán dựa trên Luật Kiểm toán Nhà nước 2015 và Luật Ngân sách Nhà nước, tạo hành lang pháp lý để cơ quan kiểm toán thực hiện chức năng giám sát.

Ví dụ thực tế: Hằng năm, Kiểm toán Nhà nước công bố báo cáo cho thấy những sai phạm trong quản lý và sử dụng ngân sách với giá trị lên đến hàng chục nghìn tỷ đồng. Các kiến nghị xử lý, thu hồi số tiền này góp phần bảo vệ tài sản quốc gia và củng cố niềm tin của người dân vào tính minh bạch của tài chính công.

8. Thách thức trong quản lý tài chính công ở Việt Nam

Bên cạnh những đóng góp quan trọng cho phát triển kinh tế – xã hội, việc quản lý tài chính công tại Việt Nam hiện nay vẫn còn nhiều hạn chế, đặt ra không ít thách thức.

8.1. Minh bạch và trách nhiệm giải trình còn hạn chế

Mặc dù đã có những tiến bộ, nhưng mức độ công khai ngân sách vẫn chưa thực sự đầy đủ và chi tiết. Người dân, doanh nghiệp hay các tổ chức xã hội còn khó tiếp cận thông tin về chi tiêu và kết quả sử dụng ngân sách. Điều này làm giảm hiệu quả giám sát cộng đồng và hạn chế tính minh bạch của tài chính công.

8.2. Nợ công tăng cao

Nợ công của Việt Nam liên tục gia tăng trong những năm qua. Tốc độ vay nhanh dẫn đến áp lực trả nợ gốc và lãi ngày càng lớn, ảnh hưởng trực tiếp đến cân đối ngân sách. Theo các số liệu gần đây, nợ công chiếm khoảng 37–40% GDP, đây là tỷ lệ vẫn trong ngưỡng an toàn nhưng tạo ra sức ép không nhỏ đối với nền kinh tế.

8.3. Hiệu quả đầu tư công chưa cao

Một trong những điểm yếu lớn của tài chính công tại Việt Nam là hiệu quả đầu tư công còn thấp. Nhiều dự án hạ tầng quan trọng bị chậm tiến độ, đội vốn, thậm chí có tình trạng lãng phí và thất thoát ngân sách. Điều này không chỉ làm giảm hiệu quả sử dụng vốn mà còn ảnh hưởng tới niềm tin của người dân.

8.4. Giải pháp khắc phục

Để vượt qua những thách thức trên, Việt Nam cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp:

• Tăng cường kiểm toán và giám sát: bảo đảm việc quản lý ngân sách minh bạch, ngăn chặn thất thoát.
• Ứng dụng công nghệ số trong quản lý tài chính công: số hóa dữ liệu, kết nối thông tin để tăng hiệu quả điều hành và theo dõi.
• Công khai thông tin và nâng cao trách nhiệm giải trình: giúp người dân, cơ quan dân cử và xã hội có thể tham gia giám sát, từ đó thúc đẩy sự minh bạch trong quản lý ngân sách.