Quyền lực là gì? Đặc điểm, phân loại và vai trò trong thời đại mới

Quyền lực là gì mà nó có thể chi phối hành vi, tư tưởng và cả trật tự xã hội? Tại sao trong bất kỳ cộng đồng nào, từ nhỏ bé như gia đình cho đến quy mô rộng lớn như quốc gia, quyền lực luôn hiện diện và đóng vai trò trung tâm? Để trả lời những câu hỏi này, chúng ta cần đi sâu tìm hiểu khái niệm quyền lực, các đặc điểm cơ bản, những hình thức thể hiện cũng như ý nghĩa thực tiễn của nó trong đời sống chính trị – xã hội. Hãy cùng Tri thức cộng đồng khám phá chi tiết qua bài viết dưới đây.

1. Khái niệm quyền lực

Quyền lực là khả năng của một cá nhân, nhóm hoặc tổ chức trong việc chi phối, điều khiển hay tác động đến hành vi, suy nghĩ và quyết định của người khác theo ý chí của mình. Đây không chỉ là quyền trong lĩnh vực chính trị mà hiện diện trong mọi mối quan hệ xã hội từ gia đình, công việc đến cộng đồng.
Bản chất của quyền lực nằm ở mối quan hệ xã hội giữa chủ thể có quyền và đối tượng bị chi phối, được thể hiện qua các hình thức cưỡng chế, thuyết phục, uy tín hay pháp luật.

Khái niệm quyền lực

So sánh với các định nghĩa khác: theo lý thuyết cổ điển của Max Weber, quyền lực là “khả năng khiến người khác làm điều mình muốn, ngay cả khi họ không muốn”. Các học giả xã hội học sau này nhấn mạnh thêm mối quan hệ phụ thuộc, mạng lưới quan hệ và các nguồn lực (ví dụ thông tin, tri thức) – điều này giúp chúng ta mở rộng hiểu biết về quyền lực trong xã hội hiện đại.

>> Đọc thêm: 75+ đề tài triết học tham khảo hay nhất

2. Nguồn gốc của quyền lực

Nguồn gốc của quyền lực

Quyền lực tồn tại ở trong nhiều mối quan hệ xã hội khác nhau, mang tính cộng đồng và sẽ bị tác động, thay đổi bởi sự phân công lao động trong xã hội. Dựa trên khái niệm quyền lực và trên mỗi khía cạnh khác nhau của quyền lực, ta có thể tìm được nguồn gốc của quyền lực trong từng góc độ như sau:

Từ góc độ quản lý hóa, cơ khí hóa: Thuật ngữ quyền lực hình thành khi bắt đầu xuất hiện khả năng chi phối, tác động của ý chí người lên các phộ phận hoặc toàn thể máy móc/thiết bị cơ khí thông qua các tiếp xúc vật lý trực tiếp lên bộ phận điều khiển của thiết bị.
Từ góc độ sự phối hợp lao động của tập thể người: Quyền lực hình thành khi xuất hiện nhu cầu phân chia các nhóm lao động xã hội có tác động qua lại lẫn nhau, tuy nhiên sẽ có một người được phân công vị trí đặc biệt là quản lý và phối hợp hành động của những người khác, có khả năng thao túng nhóm người đó.
Từ góc độ pháp luật, chính trị: Khi xuất hiện sự phân chia giai cấp xã hội, mỗi nhóm giai cấp lại có những lợi ích riêng khác nhau. Tuy nhiên, có những giai đoạn các nhóm giai cấp này gặp xung đột lợi ích, cần có bên thứ ba đứng ra giải quyết và khi đó, họ quyết định tự nguyện trao quyền lực cho bên thứ ba này.
Từ góc độ đám đông: Trường hợp này quyền lực sinh ra từ tâm lý người qua quá trình phản ánh thế giới hiện thực, một nhóm người (đám đông) hình thành cùng một cảm giác đối với một cá nhân. Trong trường hợp này, khi sự nắm giữ thông tin không cân xứng thì bên nắm thông tin là bên có quyền lực.

3. Đặc điểm của quyền lực

Đặc trưng của quyền lực

Trong các khía cạnh khác nhau của đời sống xã hội, mặc dù tồn tại nhiều loại hình quyền lực nhưng nhìn chung, quyền lực mang một số đặc trưng nhất định.

Vậy cụ thể đặc trưng quyền lực là gì? Dưới đây là 4 đặc điểm cơ bản của quyền lực:

3.1. Tính tương tác xã hội

Điều kiện yêu cầu bắt buộc của quyền lực, đó là có sự tương tác của ít nhất từ 2 chủ thể trở lên. Tức là quyền lực thể hiện một mối quan hệ xã hội với sự tương tác, tác động qua lại của nhiều bên với nhau. Vì vậy, quyền lực sẽ không tồn tại khi chưa xuất hiện hành động tương tác giữa các chủ thể.

3.2. Tính mục đích

Trong mối quan hệ quyền lực, sự tác động của chủ thể có quyền lực lên chủ thể còn lại luôn có chủ ý nhất định. Chủ ý này được gọi là tính mục đích của quyền lực.

Thông qua tính mục đích, ta cũng có thể phân biệt được 2 mối quan hệ có hình thức thể hiện giống nhau là quan hệ quyền lực (một chiều, có mục đích và có hiệu lực) với sự ảnh hưởng nói chung (hai chiều và không có chủ đích, không chắc chắn, không hiệu lực)

3.3. Tính cưỡng ép

Một trong những đặc trưng giúp phân biệt quyền lực với các mối quan hệ xã hội có mục đích khác như thuyết phụ, lừa đảo hay dụ dỗ,… là tính cưỡng ép. Mọi quan hệ quyền lực đều dựa trên năng lực này, có thưởng – phạt đi kèm và đủ lớn để vượt qua sự chống đối.

3.4. Tính chính đáng

Đặc trưng cuối cùng của quan hệ quyền lực cần nhắc đến đó là tính chính đáng. Ở đây, tính chính đáng được biểu hiện ở 2 phương diện: Tính công ích và tính hợp lệ trong cách thức đạt quyền lực cũng như sử dụng quyền lực đúng mục đích và hiệu quả của chủ thể.

Tính chính đáng có tác động rất lớn đến kết quả cuối cùng xem có đạt được mục đích trong quan hệ quyền lực hay không. Tính cưỡng ép có lớn đến đâu, nhưng nếu thiếu tính chính đáng cũng chưa phải là yếu tố quyết định kết quả cuối cùng vì có thể bị chi phối bởi tính chống đối của chủ thể.

4. Phân loại quyền lực

Tùy theo phương diện đánh giá như chủ thể, hình thức, lĩnh vực hay cơ sở quyền lực mà có nhiều cách phân loại quyền lực khác nhau. Vậy phân loại quyền lực là gì và như thế nào?

4.1. Theo chủ thể

Phân loại quyền lực theo chủ thể

Quyền lực cá nhân (nhà vua, tổng thống, thủ tướng): Là loại quyền lực một cá nhân có được do được người khác trao cho. Trong đó, cá nhân có được quyền lực (sức mạnh) nhờ vào năng lực hoặc chuyên môn của mình, hoặc đôi khi chỉ vì nhận được sự yêu thích của mọi người nhiều hơn người khác.
Quyền lực tổ chức (đảng chính trị, chính phủ, đoàn thể): Quyền lực tổ chức là khả năng tạo ra ảnh hưởng của tổ chức đối với các thành viên trong tổ chức đó và với một số quyền lực xác định, nó mang tính cưỡng chế và bắt buộc chung.
Quyền lực cộng đồng (giai cấp, dân tộc, nhân loại): Quyền lực cộng đồng thường được thể hiện thông qua các phong trào trên khắp thế giới khi có một cộng đồng cùng nhau hợp tác để đạt được một mục đích chung như đòi hỏi đạo luật, cải thiện dịch vụ công cộng, cải thiện cuộc sống,..

4.2. Theo hình thức

Phân loại quyền lực theo hình thức

Quyền lực cưỡng bức: Đây là một hình thức quyền lực cứng mà người lãnh đạo sử dụng các biện pháp như răn đe, trừng phạt nhằm mục đích buộc người dưới quyền mình thực hiện theo chỉ đạo, mệnh lệnh. Các biện pháp trừng phạt cũng có thể được áp dụng rất đa dạng từ nhẹ đến nặng.
Quyền lực ban thưởng: Là hình thức người lãnh đạo treo một khoản thưởng (có thể là tinh thần hoặc vật chất) nhằm thúc đẩy người khác sẽ thực hiện những điều mà người lãnh đạo muốn. Trong trường hợp này, xác suất cao là người thực hiện sẽ làm vì phần thưởng họ được hứa nhận khi đạt kết quả.
Quyền lực hợp pháp: Quyền lực này có nguồn gốc từ địa vị pháp lý của nhà lãnh đạo, thuộc những quyền được quy định rõ ràng theo luật pháp. Thường thì đối với những nhà quản lý, quyền lực hợp pháp sẽ đi kèm với vị trí của cá nhân người đó.
Quyền lực tham chiếu: Quyền lực trong trường hợp này xuất phát từ sự kính trọng mang lại. Khi con người có cảm giác cảm mến, kính trọng với một ai đó, họ sẽ có thể sẵn lòng thực hiện những điều người kia mong muốn.
Quyền lực chuyên gia: Trong trường hợp này, kiến thức nói chung và kiến thức chuyên gia nói riêng là một trong những yếu tố quan trọng tạo lập nên quyền lực của một con người. Nhờ trình độ cao của mình, người có quyền lực vô hình có sự ảnh hương lên một cá nhân nào đó.

4.3. Theo lĩnh vực

Phân loại quyền lực theo lĩnh vực

Quyền lực chính trị (đảng phái, tổ chức nhà nước): Quyền lực chính trị thể hiện ở chỗ một chủ thể có thể áp đặt mục tiêu chính trị của mình đối với toàn xã hội thông qua các quyết định, định đoạt nào đó trên những công việc quan trọng về chính trị.
Quyền lực kinh tế (tập đoàn kinh tế, dòng vốn đầu tư): Là quyền lực mà một quốc gia, doanh nghiệp hay một cá nhân có được thực hiện các mục tiêu kinh tế của mình cũng như có khả năng tác động, thao túng đến quyết định kinh tế của người khác.
Quyền lực tư tưởng (nhà trường, nhà thờ, nhà đài): Quyền lực tư tưởng thể hiện ở chỗ một cá nhân, tổ chức có khả năng thao túng, áp đặt và điều hướng tư tưởng, suy nghĩ của một nhóm đối tượng thông qua những thông tin, những luật lệ, tiêu chuẩn mà chủ thể nắm quyền lực đưa ra.
Quyền lực văn hóa: Quyền lực văn hóa được định nghĩa là sự tác động về mặt văn hóa của một nhóm người/ một cộng đồng lên một khu vực hoặc lên một cộng đồng khác. Quyền lực này ảnh hưởng lên cách sống của người khác bằng cách kiểm soát các chuẩn mực, quy tắc, khiến các cá nhân tuân thủ tự nguyện.
Quyền lực gia đình : Loại quyền lực này có thể được hiểu là khả năng của một cá nhân trong việc thay đổi các hành vì của các thành viên khác trong gia đình, thường được sử dụng khi một thanh viên trong gia đình muốn những người khác làm điều gì đó mà họ muốn.

>> Tham khảo thêm: Dịch vụ chạy SPSS theo yêu cầu cho nghiên cứu chất lượng cao, nhanh rẻ

4.4. Theo cơ sở của quyền lực

Phân loại theo cơ sở của quyền lực

Sức mạnh (Force): Là quyền lực mà người nắm quyền tác động một đối tượng, điều hướng đối tượng đó thực hiện hành vi của mình thông qua những điều kiện, quyền hạn mà mình có (thường được sử dụng theo ba cách: Sức mạnh lợi ích, sự cưỡng bức hoặc sự thuyết phục).
Vị thế thống trị (Dominance): Được thể hiện qua việc chủ thể quyền lực thể hiện những vai trò, chức năng của mình đã được xã hội hoặc cộng đồng đó thừa nhận.
Thẩm quyền (Authority): Được thể hiện thông qua việc chủ thể quyền lực có thể đưa ra các chỉ thị, thậm chí là mệnh lệnh cho người khác mà người đó buộc phải chấp hành theo.
Sự lôi cuốn, thuyết phục (Attraction): Đây là một loại quyền lực mà chủ thể quyền lực có thể tác động trên người khác nhờ vào những phẩm chất cá nhân của họ.

5. Quyền lực trong bối cảnh xã hội hiện đại

Bước sang thế kỷ 21, quyền lực không còn bó hẹp trong phạm vi chính trị – pháp lý truyền thống, mà mở rộng sang nhiều chiều kích mới, phản ánh sự thay đổi mạnh mẽ của thời đại số và toàn cầu hóa. Một số dạng quyền lực nổi bật hiện nay gồm:

5.1. Quyền lực thông tin và mạng xã hội

Trong kỷ nguyên số, thông tin trở thành “tài nguyên chiến lược” của mọi tổ chức và quốc gia. Ai kiểm soát dữ liệu, thuật toán và hệ thống truyền thông đại chúng sẽ nắm trong tay sức mạnh định hình nhận thức, hành vi và cả dư luận xã hội. Đây là hình thức quyền lực mới, vừa vô hình vừa lan tỏa mạnh mẽ.

5.2. Quyền lực mềm (Soft Power):

Nếu quyền lực cứng dựa trên cưỡng chế, thì quyền lực mềm thể hiện qua sức hấp dẫn của văn hóa, giá trị, lối sống và hình ảnh quốc gia hoặc cá nhân. Trong quan hệ quốc tế, quyền lực mềm giúp xây dựng ảnh hưởng bền vững bằng sự đồng thuận thay vì ép buộc.

5.3. Quyền lực phi nhà nước

Các tập đoàn công nghệ, tổ chức xã hội dân sự, mạng lưới toàn cầu và thậm chí các cá nhân có tầm ảnh hưởng (influencers) đang trở thành những chủ thể mới của quyền lực. Họ có thể tác động đến chính sách, hành vi tiêu dùng và cả quan điểm công chúng, điều mà trước đây chỉ nhà nước mới làm được.

5.4. Quyền lực chuyển đổi

Sự phát triển của công nghệ số đã làm thay đổi cấu trúc quyền lực truyền thống. Quyền lực giờ đây không chỉ tập trung trong tay nhà nước hay tổ chức lớn, mà đang dịch chuyển sang các nền tảng kỹ thuật số, cộng đồng trực tuyến và cá nhân toàn cầu hóa. Đây là quá trình chuyển hóa sâu sắc, phản ánh sự dân chủ hóa của quyền lực trong xã hội hiện đại.

6. Vai trò của quyền lực trong xã hội hiện đại

Quyền lực là trụ cột không thể thiếu trong tổ chức và vận hành xã hội. Trong bối cảnh hiện đại, nó có nhiều vai trò quan trọng:

Duy trì trật tự và ổn định xã hội

Quyền lực bảo đảm các quy tắc, luật lệ được tuân thủ, từ đó giữ gìn kỷ cương và giảm thiểu xung đột. Đây là nền tảng để cộng đồng phát triển bền vững.

Điều phối và phân bổ nguồn lực

Nhà nước và các tổ chức sử dụng quyền lực để điều hành kinh tế, phân phối tài nguyên, tạo ra sự cân bằng giữa các nhóm xã hội, hạn chế bất công.

Thúc đẩy phát triển kinh tế – chính trị

Quyền lực chính trị định hướng chiến lược phát triển quốc gia, ban hành chính sách, xây dựng hệ thống pháp luật, mở đường cho đổi mới và hội nhập quốc tế.

Bảo vệ quyền lợi và an ninh

Thông qua hệ thống pháp luật và cơ quan công quyền, quyền lực giúp bảo vệ quyền con người, quyền công dân, đồng thời duy trì an ninh, chủ quyền quốc gia.

Tạo động lực và ảnh hưởng xã hội

Bên cạnh cưỡng chế, quyền lực còn có sức mạnh thuyết phục, định hướng hành vi, lối sống, giá trị văn hóa. Trong xã hội hiện đại, dư luận và truyền thông cũng trở thành một dạng quyền lực quan trọng.

Kiểm soát và hạn chế lạm quyền

Quyền lực vừa là công cụ quản lý, vừa cần được kiểm soát. Trong xã hội dân chủ, việc phân quyền, giám sát và minh bạch là yếu tố bảo đảm quyền lực phục vụ nhân dân thay vì bị lạm dụng.

7. Rủi ro và thách thức khi quyền lực bị lạm dụng

Quyền lực nếu không được kiểm soát sẽ dẫn tới nhiều hệ quả nghiêm trọng:

Lạm quyền, chuyên chế, tham nhũng: Khi chủ thể quyền sử dụng quyền mà không chịu trách nhiệm, không vì lợi ích chung.
Bất bình đẳng quyền lực: Khi một nhóm nắm quyền quá lớn, người khác bị phụ thuộc, dẫn tới phân tầng xã hội sâu hơn.
Sự chuyển dịch quyền lực không rõ ràng: Trong kỷ nguyên số, quyền lực mạng và quyền lực nhà nước đôi khi xung đột, gây mất cân bằng.
Thiếu tính chính đáng: Dù có cưỡng chế lớn nhưng nếu bị cộng đồng từ chối thì quyền lực khó được hiệu quả.
Phản ứng ngược từ cộng đồng: Chủ thể bị chi phối có thể hình thành phong trào phản kháng, tạo bất ổn xã hội.
Nguyên tắc sử dụng quyền lực hợp lý gồm: quyền hạn tương ứng với trách nhiệm; giám sát, minh bạch; phân quyền và kiểm soát.

Trên đây là những thông tin căn bản quan trọng cần biết khi bạn tiếp cận với thuật ngữ quyền lực để có thể hiểu được quyền lực là gì và có bản chất như thế nào. Hy vọng bài viết này hữu ích cho bạn và giúp bạn có được những thông tin cần thiết phục vụ cho hoạt động học tập, công việc của mình!